.Sababta Jabuuti Uga Soo Horjeedo Madaxbanaanida Somaliland
Sida laga warqabo waxaa Gumeysigii Reer Yurub u kala qaybiyey Somalida shan (5)
qaybood oo kala ahaa: Somaliland iyo Gobolka Somaliyeed ee Kenya Ingiriisku ayaa
saami ahaan u helay qabsadayna sannadkii 1884 kadibna Gobolkaas gacanta u geshay
Kenya markii ay xorowday sannadkii 1963, Koonfurta Somalia waxaa qayb u helay
Talyaaniga oo qabsaday sannadkii 1889, Jabuuti waxaa qabsaday Faransiiska sannadkii
1885 iyo Gobolka Somaliyeed Itoobiya oo ay Itoobiya gacanta ku dhigtay sannadkii
1889 kadibna uu Ingiriisku uga daray Dhulka Hawd sannadkii 1954. Halgamadii
gobonimadoonka Somaliyeed ee bilowday badhtaamihii dagaalkii labaad ee Adduunka
(1943-1945) waxay dhammaantood ka midaysnaayeen Aragtida Somaliweyn oo ahayd in la
xoreeyo shanta Somaliyeed(5), la mideeyo, lana wada hoos keeno hal calan iyo hal
dawlad.
Somaliland waxay ahayd dalkii ugu horreeyey ee Somaliyeed oo gobonimada qaata Juun
26dii, 1960, ummadda Somalilandna waxay noqotay dadkii ugu horreeyey ee kaga
dhabeeya hirgelinta Aragtida Somaliweyn markii ay 1dii July, 1960 oo ay xorowday
Koonfurta Somalia la midowday lana baxeen Jamhuuriyadda Somalia taas oo yididiilo
weyn ku abuurtay dhammaan Somalida rajoweynna gelisay in dawladda cusub ee Is-raaca
ay horseed u noqondoonto xoraynta iyo keenidda 3dii gobol ee kale si figradda
Somaliweyn u dhabowdo loona abuuro Jamhuuriyad weyn oo Somaliyeed oo ka dhalata
Geeska Afrika.
Nasiibdarro, dalka Jabuuti oo xoroobay 27kii Juun, 1977 ayaa diiday inuu ku soo
biiro Jamhuuriyadii Somalia sidaasna waxaa ku bilowday burburkii ugu horreeyay ee ku
dhaca hammigii loo qabay Aragtida Somaliweyn. Mr. Xasan Guuleed Abtidoon oo noqday
madaxweynihii ugu horreeyay ee Jabuuti waxaa diidmadiisa u sabab ahaa laba arrimood.
Ta hore waxay ahayd isaga oo arkay sidii Koonfurta Somalia markiiba u boobtay
dawladii Is-raaca ahayd una duudsiday Reer Waqooyiga. Ta labaadna waxay ahayd isaga
oo rabay inuu Jabuuti ka dhiso xukun uu Ciisuhu iska leeyahay siiba jilibkiisa
Mamassan.
Burburkii labada ee ku dhaca Aragtida Somaliweyn waxa uu dhacay markii ay kala
noqodeen Somaliland iyo Somalia sannadkii 1991 soona af-jareen 30 sano oo Is-raac
ahaa (1960-1990). Sababta ugu weynayd kala noqoshada labada dal waxay ahayd dadka
Somaliland oo intay dawladnimadoodii u rareen Somalia si ay u horseedaan Somaliweyn
dabadeedna laga duudsiyay qaybtii ay ku lahaayeen dawladda markii ay ka gadoodeen
arrintaasna loo laayay si arxandarro ah.
Xukuumadda Jabuuti aad ayay uga naxday markii Somaliland ku dhawaaqday inay
madaxbanaanideedii kala soo noqotay Somalia bishii May 18, 1991 isla markaana
shacabka Somaliland si buuxda ugu codeeyay madaxbanaanidiisa May 31, 2001. Dalka
Jabuuti oo ah dal aad u yar (Dadka Jabuuti waxaa lagu qiyaasaa 500,000 qof halka ka
Somaliland lagu qiyaaso 3.5 million qof, dhulka Jabuutina waxa uu dhan yahay 23,000
sqkm halka ka Somaliland yahay 137,600 sqkm) waxay dhibaato weyni ka haysataa xagga
khayraadka dabiiciga ah. Khayraadkiisa ugu weyn ee ay leedahay waa Dekedda Jabuuti
oo keliya oo haddii ay suuq weydo uu jiritaanka dalka iyo nolosha dadkuba geliyaan
halis. Sababta ay xukuumadda Jabuuti uga naxday madaxbanaanida Somaliland waxa weeye
iyada oo cabsi weyn ka qabta in la furo oo ay caadi u shaqayso Dekedda Berbera oo ku
taalla marin ka istaraatiijisan kana muhiimsan ka Jabuuti dabadeedna Dekedda Jabuuti
laga guuro, dhaqaaalaha Jabuuti burburo khatarna uu galo jiritaanka Dalka Jabuuti.
Sidaas darteed, waxay maamulkii ugu horreeyay ee Jabuuti oo uu madaxweynaha ka ahaa
Xasan Guuleed Abtidoon muddo 22 sano ah (1977-1999) iyo ka maanta jira oo uu
madaxweynaha ka yahay Ismaaciil Cumar Geelle muddo 10 sano ah (1999-2009) ay awoodda
saareen sidii ay u xidhnaan lahayd Dekedda Berbera. Madaxweyne Xasan Guuleed
Abtidoon waxa Dekedda Berbera ka xidhay Siyaad Barre, maantana madaxweynaha Jabuuti
waxaa uu muddo shan sano ah (2003-2009) ku shaqaysanayaa oo ka xidhay Dekedda
Jabuuti Daahir Riyaale Kaahin. Waa taas sababta ay xukuumadda Jabuuti uga soo
horjeedo madaxbanaanida Somaliland waxay rabtaa inta Somaliland lagu cesho Somalia
sidaas Dekedda Berbera uga xidhnaanto. Maanta cadowga kowaad ee ay leedahay
madaxbanaanida Somaliland waa dawladda Jabuuti.
Mr. Xasan Guuleed Abtidoon waxa uu ahaa nin Reer Waqooyiga aad u neceb waaana
arrintaas sababtii uu uga soo horjeeday Halgankii SNM. Taliskii Siyaad Barre waa kii
ku soo celiyay dadkii Reer waqooyiga ahaa ee ka cararayay xasuuqii Taliskaas
sannadihii 1988 iyo 1989 sababtuna waxay ahayd yaanay xoroobin Somaliland oo Dekedda
Berbera lagugu furin, maantana cadaawadaas ayuu halkii ka sii wadaa Ismaciil Cumar
Geelle oo awoodiisa oo dhan isugu geeyay la dagaallanka aqoonsiga iyo madaxbanaanida
Somaliland isaga oo adeegsada Daahir Riyaale si Somaliland loogu cesho Somalia si
aan Dekedda Berbera loogu furin oo ah halbowlaha nolosha dadka iyo dalka Somaliland.
Xornimadii ay Somaliland Dawladda Ingiriiska ka qaadatay waxaa laga joogaa 49 sano
Dekedda Berberana waxay ummadeeda ka xidhnayd ugu yaraan 30 sano oo marna Siyaad
Barre ayaa xidhay maantana Daahir Riyaale ayaa xidhay oo waxaa la isticmaalaa
Dekedda Jabuuti si loo dhiso dhaqaalaha Jabuuti loona curyaamiyo nolosha iyo
dhaqaalaha Somaliland.
Ismaciil Adan Cosmaan (Ismaaciil Yare) iyo Yusuf Budle oo labaduba aad iyo aad
xog-ogaal ugu ah siyaasadda qaran-dumisnimo ee daahir Riyaale waxay dhawaan shaaca
ka qaadeen in madaxweynaha waqtigiisu dhammaaday ee Daahir Riyaale Kaahin uu yahay
khaa`in wadan iyaga oo soo bandhigay cadaymo muujinaya qaran-dumisnimadiisa.
Arrintaasuna waxay caddaynaysaa in Daahir Riyaale aanu markii hore daacad u ahayn
qadiyadda iyo madaxbanaanida Somaliland haddana uu maamulo madaxweynaha Jabuuti,
Ismaciil Cumar Geeelle iyo madaxda Somalia kuwaas oo ku wadahawlan sidii Somaliland
loogu celin lahaa Somalia. Waxaa kale oo shirqoolkan qaran-dumisnimo caddaynayaa in
shantii (5) sano ee uu xukunka hayay Daahir Riyaale uu la dagaallamayay aqoonsiga
Somaliland siiba marka uu u baxo booqashooyinka dibedda oo uu diido ama been ka
sheego ujeedooyinkooda maadaama uu maleego dhagaar khiyaamo qaran. Ujeedada keliya
ee Ismaciil Cumar Geelle ugu ololeeyo dawlad ka dhalata dalka Somalia maaha jacayl
uu u hayo Somalia oo uu diidanyahay inuu la midoobo ee waa rajo uu ka qabo in
Somaliland lagu cesho Somalia oo aan la aqoonsan si ay uga xidhnaanto Dekedda
Berbera. Shirqoolka ay heshiiska ku yihiin Daahir Riyaale, Geelle iyo madaxda
Somalia si Somaliland u burburto waxaa ka mid ah: Horjoogsiga doorashada
madaxweynaha Somaliland, laalidda dastuurka dalka, burburinta dhaqaalaha dalka
(Iyada oo Dekedda Berbera la xidhayo wixii kalena la boobayo si aanu dalku u
hanaqaadin) iyo khalkhalgelinta nabadgelyada si ugu dambaynta dalka looga abuuro
dagaalo sokeeye oo Somaliland kala mid dhiga Somalia si loo waayo aqoonsi dantuna
markaas ku qasabto inay Somalia ku noqoto.
Daahir Riyaale iyo Ismaciil Cumar Geelle ma fahamsana in shakhasiyaad aanay awood u
lahayn inay ka takhalusaan madaxbanaanida Somaliland oo uu ilaashanayo shacabkeeda
leh. Somaliland xaq aan la duudsiyikarin ayay u leedahay madaxbanaani, dawladnimo
iyo aqoonsiga Beesha Caalamka. Dalalka Afrika waxay dawladnimadoodu iyo aqoonsigoodu
ku salaysanyihiin xuduudihii uu u sameeyay Gumaysigii Reer Yurub ee maaaha wax ay u
samaysay Qaramada Midoobay. Somaliland, Jabuuti iyo Somalia xuduudahooda waxaa
sameeyay Reer Yurub. Sida loo aqoonsanyahay Jabuuti iyo Somalia ayaa Somalilandna
loo aqoonsanayaa. Somaliland iyo Jabuuti waa u simanyihiin Somalia. Aqoonsiga
Somaliland waxa keliya oo uu ku xidhanyahay xukun daacad u ah qadiyadda iyo
madaxbanaanida Somaliland.
Somaliland iyo Somalia maaha dalalkii ugu horreeyay adduunka ee kala noqda. Dalkii
la odhanjiray Midowga Soofiyati (Soviet Union) oo ka koobnaa 15 dal wuxuu burburay
1989 markii ay heshiinwaayeen waxaana ka baxay oo madaxbanaanidoodii la soo noqday
adduunkuna aqoonsaday dalalka kala ah: Georgia, Ukraine, Armenia, Uzbekistan,
Lithuania, Estonia, Latvia iwm. Dalkii isna la odhanjiray Xiidhiidhka Yugoslavia oo
ka koobnaa 8 dal waxa uu u kala baxay: Serbia, Caroatia, Bosnia-Herzegovina,
Macedonia, Slovenia iwm oo dhammaantood la aqoonsanyahay. Midnimada ka dhaxaysa laba
dal ama dhawr dal oo is-raaca maaha muqaddas oo haddii ay heshiinwaayaan way kala
noqdaan ee waxaa muqaddas ah midnimada gobollada dal isku xuduud, dad iyo taarikh ah
sida Somaliland, Tanzania, Jabuuti, Uganda, Somalia iwm. Somaliweyn waxay la mid
tahay maanta carabweyn oo aan jirin lamina oga waqtiga ay hirgeliyaaan. Dadbaa ku
dooda Somaliladu ma kala go`ikarto sababta oo ah waa isku af, dhaqan, diin iyo
midab. Carabtu intaba Somalida way la wadaagtaa waana 18 dal maanta waayo sideena
ayay heshiin waayeen cid isku qasbikartana ma jirto. Midnimadu way wanaagsantahay
Diinta Islaamkuna way ammaantay marka la fahamsanyahay la qiimaynayo laguna dhaqmayo
laakiin Diinta Islaamku ma oggola midnimo lagu daadiyo dhiig layskuna baabi`iyo
xukun-jacayl awgeed sidii Somalia ku samaysay Somaliland sannadihii u dhaxeeyay
1982-1990. Afrika waxaa halakeeyay xukun milatari ama qabiil oo dawlad kasta oo
Fadaraal ah burburiya markaas marnaba suurtogal maaha inay ka hirgasho dawlad
fadaraal ah cidnana laguma khiyaamaynkaro Federal Afrikan ah oo aan si jiridoonin..
Madaxweynaha xilkiisu dhammaday ee Daahir Riyaale Kaahin uma muuqdo daacadna kama ah
inuu doorasho xalaal ah dalka ka qabto oo ama wuu horjoogsan oo waxa uu u
hanqaltaagidoonaa muddo kordhin dambe ama inta uu qabto doorasho ayuu ku boobi
hantida iyo ciidamada qaranka waayo waa nin kelitalisnimadiisu ku salaysantahay
qaran-dumisnimo uu caqliguusu siiyay inuu dalka iyo dadka ku celinkaro Somalia si uu
u fusho mu`aamaraadka Ismaciil Cumar Geelle iyo Somalia. Kooxda maanta ka talisa
Somaliland oo ka kooban Daahir Riyaale, xubno wasiiro iyo xubno golayaal qaran waxay
u kala baxaan laba qaybood oo kala ah: Qayb ka soo horjeedda madaxbanaanida
Somaliland iyo qayb la qaybsata debiyada ka dhaca dalka oo og in aanay mustaqbalka
ku noolaankarayn Somaliland rabana inay ku noolaadaan Somalia. Dalku maanta xaalad
aadag ayuu ku jiraa markaas waa in loo diyaargaroobaan nabad iyo dagaal labadaba si
dadka iyo dalka looga badbaadiyo kooxda haysata ee qaran-dumiska ah. Awalba shacabka
ayaa nabadda ilaalinayay si aqoonsi loo helo. Maanta aqoonsigii god yaa lagu riday
waxaana ka soo saarikara oo qudha dawlad cusub oo daacad u ah danta dadka iyo dalka,
Dekedda Berberana u bedesha deked caalami ah oo dhaqaalaha iyo nolosha ummadda kor u
qaada suurtogalna ka dhigta in mustaqbalka Jabuuti dantu ku qasabto inay ku soo
biirto Somaliland.
Waxaan faaladan ku soo gunaanadayaa 10ka beyd ee ugu dambeeya gabagayga aan dhawaan
tiriyay oo lagu magacaabo: Gadood iyo Guul, waana kuwan:
Lixdankii go`aan lagu degdegay, dawladnimo guurtay
Geedigu hayaan Koonfur degay, garabsi uu doonay
Soddon guuradi kala tagtoo, kala go`doo maagtay
Kala guurka iyagaa kasboo, gabay wanaagiiye
**********
Duudsigii Waqooyiga gilgilay, guushi laga boobay
Dawladnimadi subax laga gayaxay, geeski lagu riixay
Gumaadkii xigee ee arlada, dhiiggu galacleeyay
Bendaradi garbaha loo dhigee, ee madfacu goostay
*********
Dharaar bay midnimo gawraceen, gocosho reebeene
Gobonimo ha loogina markale, laab-la-kaca guursha
**********
